Christophe Vekeman over Enrique Vila-Matas en Kassel

In 2012 gebeurde het dat de experimentele, postmoderne schrijver Enrique Vila-Matas, geboren te Barcelona in 1948 en allang één van de literaire grootheden van Spanjeland, als ‘writer in residence’ deelnam aan de dertiende aflevering van Documenta. Dat kwam zo: op een avond kreeg hij een telefoontje van, zogezegd, de secretaresse van het echtpaar McGuffin, dat hem inviteerde op een etentje waar hem het geheim van het universum uit de doeken zou worden gedaan. Hoewel hij nooit gaat eten bij mensen, en al helemaal niet ’s avonds, wanneer hij steevast door de donkerste angsten wordt overvallen – ’s ochtends is hij immer welgezind –, gaat Enrique Vila-Matas ditmaal en dus uitzonderlijk genoeg in op het voorstel, voornamelijk omdat de dame aan de telefoon zo schoongevooisd is, naar hij vindt.

Deze dame blijkt even later helemaal niet in dienst te zijn van mensen die ‘McGuffin’ heten: zij heeft in opdracht gehandeld van de curatoren van het genoemde kunstenfestival, die terecht gemeend hadden dat slechts een zeer buitenissige list in staat zou zijn de aandacht van de excentrieke Spaanse schrijver te capteren. En inderdaad. Hun voorstel: Vila-Matas gaat drie weken lang in Kassel elke voormiddag in Chinees restaurant Dschingis Khan zitten schrijven, en pleine public dus, met mogelijkheden voor het publiek om met hem in interactie te treden.

Tot zijn eigen verbazing stemt hij toe – tot zijn eigen tevredenheid ook wel: ‘ik had er meer dan eens van gedroomd om door de leden van de avant-garde als een van hen te worden beschouwd’. Wat hem zo aantrekt aan Documenta is dat het niet geregeerd wordt door de wetten van de markt, dit ‘grote anticommerciële festival van de vernieuwing’. Hij verbiedt zichzelf dan ook om al te lacherig ingesteld te zijn wanneer hij Kassel bezoekt, niet te blasé ook, bij voorbaat kiest hij kortom ‘de kant van de kunstenaars’, zoals hij het uitdrukt, mede ook omdat het erg lastig is alsmaar te denken dat ‘alle vreemden om je heen vreselijke mensen zijn’.

’t Is dus met goede moed en frisse zin dat hij maanden – haast een jaar – later naar Kassel trekt, al blijven zijn avondlijke angsten hem wel parten spelen, en al denkt hij met afgrijzen aan het Chinese restaurant waarin hij, pen in de hand, noodgedwongen te kijk zal zitten. Gelukkig blijkt hij, eenmaal in Kassel beland, tevens ruim de tijd te hebben om de kunstwerken aldaar te bezichtigen…

In Kassel is niets wat het lijkt is een roman die zich van de wetten van het romangenre geen barst aantrekt, al is het wellicht juister te zeggen dat boek en schrijver deze wetten doelbewust overschrijden, negeren en naar hun hand zetten. ‘Kunst handelt, en zie je verder maar te redden,’ leest de ik-figuur op een bepaald moment in een door curator Chus Martínez gegeven interview – en dat is precies waar deze nerveuze, sterk essayistisch gekleurde ideeënroman zich bij lijkt te willen aansluiten: aan het organiseren van plotlijnen of spanningsbogen doet Vila-Matas uitdrukkelijk niet, en af en toe dreig je als lezer dan ook te verdwalen, tastend naar houvast, tussen de vele bespiegelingen over de onvermijdelijke link tussen kunst en historisch besef, het (on)belang van musea voor kunst et cetera.

Anderzijds blijkt Vila-Matas – die zich in het boek presenteert als een gek van het zuiverste water, een gewillig slachtoffer van betrekkingswanen en iemand die à la Harry Mulisch niets nodig heeft om toch betekenis te ontwaren, zodat hij bijvoorbeeld weleens een gevoel heeft ‘dat nergens op sloeg, maar dat ik niet kon afschudden, wat me deed vermoeden dat er onder alles wat ik dacht waar te nemen een waarheid verscholen ging, en niet noodzakelijk een waarheid die ik op een dag zou kennen’ – de perfecte kunstbelever te zijn (het centrale idee achter Documenta 13 was dat je kunst niet moest bekijken maar beleven). Zelfs een conversatie tussen twee Chinese dames die aan gene zijde van zijn hotelkamermuur met elkaar aan ’t kwinkeleren zijn, meent hij te kunnen volgen, al begrijpt hij in werkelijk geen lettergreep van wat ze te berde brengen: ‘Een van hen zei: “Als de winter kwam, ging hij er altijd van uit dat je zou sterven van de kou.” En de ander antwoordde: “Maar hij was het die stierf.”’

Het is juist deze waanzin, en Vila-Matas’ onafgebroken intentie om de ernst te bestrijden en de lach te vieren, die het boek ook de moeite waard maken voor wie – net als Vila-Matas – niet erg op de hoogte is van de hedendaagse kunstwereld. Van een zin als de volgende, overigens, zal de ironie bij iedereen wel in de smaak vallen: ‘in de bus werd achter elkaar de nostalgische soundtrack van Out of Africa gedraaid, expres, om ons passagiers gek te maken.’ En als het boek toch begint te vervelen, of verveling sowieso op de loer ligt, tijdens de een of andere lange nacht of zo, vraag je je toch gewoon af, aldus de schrijver, wat God allemaal deed voor hij de wereld schiep…

Christophe Vekeman

'In Kassel is niets wat het lijkt' van Enrique Vila-Matas is uitgegeven door De Geus.