De enigmatische Enigmavariaties...

De Britse componist Edward Elgar had niet alleen een prachtige snor, ook zijn muziek was goed verzorgd. Bij Elgar denken we aan het celloconcerto dat door celliste Jacqueline du Pré in één klap wereldberoemd werd. Ook het vioolconcerto of het bekende Engelse volkslied ‘Land of Hope and Glory’ uit de eerste Pomp and Circumstance-mars zijn trouwe klanken voor ons trommelvlies.

Na een vermoeiende lesdag ergens in oktober 1898  improviseerde Edward Elgar wat aan de piano. Toen zijn vrouw Alice hem vroeg wat hij aan het spelen was, antwoordde de componist: “niets, maar ik kan er wel iets van maken”.  Op het thema dat zijn vrouw zo mooi vond, improviseerde Edward Elgar nog 14 variaties. Voor elke variatie beeldde de componist zich in hoe een van zijn muzikale vrienden het zou geschreven hebben. Elke variatie draagt dus de initialen van een vriend of vriendin. Zo is de eerste variatie voor C.A.E., voluit Caroline Alice Elgar. Ondanks het verschil in geloofsovertuiging, leeftijd en achtergrond (haar vader was generaal, Elgar kwam uit een familie van organisten en muziekuitgevers), stapte de 32-jarige Caroline in het huwelijksbootje met haar 8 jaar oudere man, Edward Elgar.

Elke variatie straalt een eigen karakter uit. Zo schreef Elgar de derde variatie (R.B.T.) voor Richard Baxter Townshend. Hij had in Amerika een ranch uitgebaat, maar voor Elgar viel hij vooral op door zijn hoge falsetstem. De grote sprongen van de houtblazers zijn daar in de derde variatie een duidelijke karikatuur op. In de vijfde variatie (R.P.A.) horen we dan weer hoe de componist de schaterlach van Richard Penrose Arnold imiteert, een intelligente vriend die in elke gesprek wel zijn grappige nerveuze lach bovenhaalde.
Variatie IX  (‘Nimrod’) is ongetwijfeld de bekendste. Elgar componeerde dit voor Augustus J. Jäger, een Duits muziekcriticus die met zijn advies en opbouwende kritiek veel voor Elgar betekende. De componist zag in Jäger een voorbeeld, dus voor deze variatie haalde Elgar ook de grote voorbeelden boven: de achtste pianosonate van Ludwig Van Beethoven, de componist die Jäger altijd aanhaalde als voorbeeldfunctie wanneer Elgar in een dipje zat.

Elgar had geen moeite om origineel te zijn bij zijn variaties. Zo verwijst de naam Nimrod naar een jager uit het Oude Testament. Niet toevallig was de familienaam ‘Jäger’ het Duitse woord voor jager. Ook filmcomponisten Hans Zimmer en Benjamin Wallfisch kennen de schoonheid van die Nimrod-variatie. Met de nodige elektronische bewerkingen duikt de Nimrod-variatie ook op in de soundtrack van Dunkirk, de nieuwste film van Christopher Nolan.

Waarom Edward Elgar aan deze muziek het woord ‘Enigma’ heeft gegeven, blijft een raadsel. De titel van dit thema werd pas in een later stadium aan de partituur toegevoegd. Nog iets mysterieus: het Enigma-thema uit de beginmaten horen we nooit meer terug in zijn oorspronkelijke vorm. In een werk met variaties verwacht je dat het thema terugkomt in verschillende gedaantes en dat het thema zich af en toe duidelijk blootgeeft. Bij de Enigmavariaties van Elgar is dat dus niet het geval.

De Enigmavariaties kunnen we op z’n minst enigmatisch noemen. Een mooie poging om het raadsel op te lossen, verscheen in 1976 in de Musical Review. Daar schreef een zekere Theodore van Houten dat hij het probleem had opgelost: het Enigma-thema van Elgar is hetzelfde als de melodie op het woord never in het volkslied Rule Britannia. (‘the Britons never never never shall be slaves’). Die theorie houdt steek, aangezien Edward Elgar een gouden tip gaf aan Dora Penny, de stiefdochter van een van hun vrienden. Als er één iemand was die het thema zou moeten weten, dan was het wel Dora Penny. Dat had alles te maken met haar achternaam. Op de achterkant van de Victoriaanse Engelse penny stond namelijk Britannia afgebeeld.