Munich, 1972

In de aanloop naar Rio 2016 wijdt Het Nieuwe Instituut in Rotterdam  een hele tentoonstelling aan de Olympische Spelen die zich in het collectieve geheugen hebben genesteld vanwege de dramatisch gijzeling van het Israëlische team: München 1972. Gastland West-Duitsland had het zich nochtans helemaal anders voorgesteld. WOII was al bij al nog niet zo lang voorbij, de muur stond nog stevig. Ze zagen de spelen als een uitgelezen kans zich aan de wereld te presenteren als een moderne, democratische en cultuurbewuste natie.De spelen moesten de herinnering aan die andere spelen, de Nazi-Spelen van 1936 in Berlijn, doen vervagen. Otl Aicher, hoofd van het ontwerpteam van 1972 en verantwoordelijk voor de hele visuele ‘gestaltung’, verhield zich op een ambivalente manier met de Olympische Spelen van 1936. Hij verafschuwde de ideologie en het strakke totaalbeeld van Hitlers spelen, maar tegelijk bewonderde hij de strategie van het gesamtkunstwerk.

Otl Aicher en zijn team van ontwerpers en architecten zouden het anders doen: hij wilde dat de spelen een openluchtspektakel zouden zijn, een ‘opera zonder orkest of theater, waarin het leven zelf speelt’, waarin atleten en toeschouwers elkaar konden ontmoeten, ongeacht hun afkomst of ideologie. Dat zie je terug in het luchtige, open ontwerp van het stadion, in de heldere, kleurrijke affiches, in de bewakingsagenten die allemaal zonder wapens rondliepen, vergezeld van kwispelende teckels in plaats van struise herdershonden. Aan elk detail had Aicher gedacht. Aicher ontwierp bijvoorbeeld een kleurenschema, geïnspireerd op het Beierse landschap: het heldere blauw en wit van de lucht, groen van de weiden, en zilver van de vele meren in Beieren. De kleuren rood en goud, die een belangrijke rol speelden in 1936, waren streng verboden. Ook de bekende pictogrammen van de verschillende disciplines, die nog steeds worden gebruikt, waren zijn ontwerp. Hij wilde de verschillende olympische sporten in een gelijkwaardig systeem weergeven: in de geabstraheerde lichamen zonder gelaatskleur herkennen we onszelf, maar ook de ander. 

Maar dat zorgvuldige geconstrueerde, idyllische totaalplaatje werd halverwege de spelen in een keer kapotgeslagen. Elf leden van de Black September-organisatie wisten het Olympisch Dorp binnen te dringen en gijzelden de hele Israëlische ploeg. Yasser Arafat had die Zwarte September opgericht, een gespecialiseerde terreurgroep die in de schoot van zijn Palestijns Bevrijdingsleger (PLO) opereerde. Black September eiste de vrijlating van 234 gevangenen uit Israëlische en Duitse gevangenissen. Uiteindelijk vonden alle elf Israëlieten en een Duitse politieman de dood. Tijdens de pogingen de atleten te redden, werden vijf van de acht gijzelnemers ook gedood. De drie gijzelnemers die het bloedbad overleefden werden later door Duitsland vrijgelaten, na de kaping van een vliegtuig van Lufthansa. Op dat bloedbad volgde een reeks van evenzeer bloedige Israëlische wraakacties in Palestina.

Dat alles gebeurde onder het oog van de talloze aanwezige camera’s. “It was like painting the name of Palestine on a mountain that can be seen from the four corners of the earth”, bechreef een van de terroristen later. 

Met de actie zijn de Palestijnen wel geslaagd in hun opzet: in 1974 gaf Yasser Arafat een toespraak voor de Verenigde Naties. Het was, ondanks de dramatische afloop van de gijzeling, gelukt om aandacht te vragen voor de Palestijnse zaak. De wereld kon het Palestijnse probleem nooit meer negeren. 

De organisatie van München 1972 kreeg, vanwege de volgens velen 'naïeve' veiligheidsmaatregelen, hopen kritiek. De Spelen zouden nooit meer op dezelfde, open manier georganiseerd worden. Steden waar de Olympische Spelen neerstrijken, worden steevast volgepleisterd met camera's en andere surveillancesystemen. Ook aan dat aspect van Olympische Spelen besteedt Het Nieuwe Instituut aandacht. De controlekamer van alle systemen in Rio is er zelfs één op één nagebouwd, om inzichtelijk te maken hoe stromen mensen, verkeer en data 24 uur op 24 worden gemonitord. Overigens blijven die camera's en systemen doorgaans in werking, jaren nadat de atleten weer naar huis zijn: de overheid gebruikt ze dan gewoon om haar burgers in de gaten te houden. 

Munich 1972: nog tot 8 januari in Het Nieuwe Instituut in Rotterdam.