Zwanen

Van een koksmaat die aan het spit draait naar een zwaan die aan het spit hangt, het is maar een kleine stap. Van Paul Hindemith, luis in de pels van het Naziregime naar Carl Orff, vermeende vriend van het nationaalsocialisme, is een veel grotere stap.

Wie de zwaan in haar cultuurhistorische biotoop bestudeert, moet op zoek gaan naar het antwoord op twee vragen. Zingen zwanen? En zingen zwanen specifiek wanneer het stervensuur daar is? Als de zwaan in het verleden al vermeld of geroemd werd, dan was het om haar opmerkelijke gave een melancholisch lied te zingen voor ze stierf. Dat dacht men toch.

Lohengrin, zoon van Parsifal, is een graalridder die zich verplaatst met een bootje, getrokken door een (betoverde) zwaan. Hij meert aan in Antwerpen om te huwen met Elsa van Brabant, op voorwaarde dat ze nooit naar zijn naam vraagt. Wat ze toch doet… En Leda is de echtgenote van de Spartaanse koning Tyndareüs maar moet bezwijken voor de opdringerige en zwaangeworden oppergod Zeus. Wat later moet ze twee tweelingen grootbrengen.

In volksverhalen staan zwanen al eeuwen symbool voor de ziel. Het zijn zielenbegeleiders en helpen de ziel een weg te vinden naar de ‘overkant’, naar de geesten- of de dodenwereld, meestal door een rivier of een zee gescheiden van de wereld der levenden. Wanneer engelen in het christendom de taak van de vogels overnemen, stijgen de zielen op naar de hemel.

‘Geen zwanen meer’: het was ooit de titel van een radioprogramma met een prettig-gestoorde knipoog naar het ballet ‘Het Zwanenmeer’ van Peter I. Tsjaikovski. 'Le Lac des Cygnes' is het prototype van een romantisch 19e-eeuws 'ballet blanc'. De sterfscène van prinses Odette, betoverd in zwaan, wordt soms al eens verward met ‘The Dying Swan’, een drie-minuten-durende solo op 'Le Cygne' van Camille Saint-Saëns. De Russisch-Engelse ballerina Anna Pavlova werd wereldberoemd met deze solo.

Zwanen als artistiek en stil protest. Moet kunnen. Dit weekend leest Liesbet Vereertbrugghen twee verhalen die zich in tijd en plaats ver uit elkaar bevinden: Brugge, 1971 en Kulin West-Australië, 2014. Kunst is de motor.

Oorspronkelijk was het houden van zwanen een vorstelijk of ‘regaal’ recht. Later werd het een ‘heerlijk’ recht dat de vorst meestal in leen gaf aan een ambachtsheer. Nog later konden ook steden zoals Brugge het ‘pluimgraafrecht’ overkopen van de heer.

De zwaan glijdt met haar gestroomlijnde en hagelwitte bootlijf in slow motion over het water en kijkt vanuit de hoogte naar de wereld. Ze is onwaarschijnlijk mooi en gracieus maar ook afstandelijk en hoofs. Kijken mag, aanraken niet. Liesbet Vereertbrugghen, uittredend producer bij Klara, is erdoor gefascineerd en schreef een boekje met 40 cultuurhistorische verhalen over Zwanen. Uit deze verzameling leest ze 18 ‘Zwanerietjes’ voor iedereen die van geschiedenis, cultuur en natuur houdt.

De zwaan is een beschermde diersoort en zwanen eten doet niemand meer. Maak kennis met de zwaan. Van de Koninklijke Zwanen in Engeland tot Café De Zwaan in elk dorp. De zwanen-stad Brugge levert extra veel verhaalstof op. Liesbet Vereertbrugghen schreef er een fijn boek over.